Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που συναντάμε στην επιστήμη της ψυχολογίας είναι ότι δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε το άτομο από τον κοινωνικό σύνολο στο οποίο είναι ενταγμένο. Πώς θα γινόταν άλλωστε να το μελετήσουμε αφού οι επιδράσεις από τον κοινωνικό περίγυρο είναι αμέτρητες! Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μεγαλώνουμε, αναπτυσσόμαστε και διαμορφώνουμε την προσωπικότητά μας. Έτσι, κάθε συμπεριφορά επιθυμητή ή ανεπιθύμητη από μας και τους γύρω μας, αν την εξετάσουμε βάσει του συστήματος στο οποίο ανήκουμε, η οπτική μας μπορεί να αλλάξει πορεία.
Ένα σημαντικό παράδειγμα είναι όταν κάποιος μέσα στην οικογένεια παίρνει τον ρόλο του θύματος. Αλήθεια….τον διαλέγει ή του τον προσφέρουν οι άλλοι;
Θύμα αισθάνεται κάποιος και λειτουργεί σαν τέτοιο, όταν οι άλλοι τον κατηγορούν, όταν νιώθει αβοήθητος ή φτωχός, όταν τα παρατάει εύκολα, όταν δεν μπορεί να προχωρήσει άλλο στην ζωή, όταν κατηγορεί συνεχώς τους άλλους για την κατάσταση του και ζητάει απεγνωσμένα βοήθεια και υποστήριξη χωρίς να μπορεί μόνος του να κανονίσει τις δυσκολίες που του φέρνει η ζωή. Σύμφωνα με μία θεωρία (drama triangle) ένα θύμα δεν μπορεί να υπάρξει μόνο του γιατί πολύ απλά ένα θύμα για να μπορεί να σταθεί σε ένα σύστημα πρέπει να έχει και απέναντί του κάποιον που έχει το ρόλο του θύτη. Πώς θα μπορούσε άλλωστε ένας άνθρωπος να αισθάνεται θύμα αν κάποιος δεν τον κακοποιεί συναισθηματικά, σωματικά και τον κατακρίνει; Έχει επίσης παρατηρηθεί ότι σε αυτήν την σχέση υπάρχει ακόμα ένα άτομο, «ο σωτήρας». Ο σωτήρας λοιπόν είναι εκείνος που σώζει το θύμα από τον θύτη. Οι τρεις αυτοί ρόλοι δεν μπορούν να υπάρξουν μεμονωμένοι. Φανταστείτε πως βλέπετε την παράσταση «ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα» χωρίς τον Ρωμαίο! Την Ιουλιέτα την προσδιορίζει ο έρωτας της προς τον Ρωμαίο. Ο ένας ρόλος είχε ανάγκη την ύπαρξη του άλλου, ο ένας ρόλος προσδιορίζει τον άλλο. Συνεπώς είναι απαραίτητοι και οι τρεις ρόλοι για να λειτουργήσει το τρίγωνο που περιγράφουμε.
Το θύμα συνήθως λέει στον εαυτό του: «Είμαι ανάξιος! Δεν αξίζω τίποτα!» ή «Τα παρατάω όλα και παραδίνομαι», ή ακόμα «Δεν είμαι καλά ενώ όλοι οι άλλοι γύρω μου είναι». Ο θύτης συνήθως χρησιμοποιεί εκφράσεις όπως «Αυτό είναι δικό σου λάθος», «Δεν είσαι καλά και επειδή εγώ είμαι ,θα σου πω εγώ τί θα κάνεις», «Δεν αξίζεις είσαι άχρηστος» και άλλα παρόμοια. Τότε έρχεται κι ο σωτήρας για να «βοηθήσει» λέγοντας στο θύμα πως χρειάζεται βοήθεια, πως δεν είναι καλά κι έχει πρόβλημα και ότι εκείνος είναι εκεί για να τον διορθώσει. Τις περισσότερες φορές μάλιστα έρχεται και «συμβουλεύει» χωρίς αυτό να του ζητηθεί!
Πολλές φορές συναντάμε μέσα σε οικογένειες κάποιον να παίρνει το ρόλο του επικριτή και οδηγημένος από θυμό να φέρεται σαν ένα αυταρχικό αφεντικό με αποτέλεσμα ο αποδέκτης αυτής της συμπεριφοράς- το θύμα- να αισθάνεται αβοήθητο και ανίκανο ,να νιώθει ντροπή και να προσπαθεί με μανία να βρει κάποιον να κρατηθεί από πάνω του. Έρχεται λοιπόν κι ο σωτήρας ο οποίος προσφέρει βοήθεια ακόμα κι αν ο θύτης δεν το έχει ανάγκη. Ο σωτήρας αισθάνεται ενοχή και άγχος αν δεν μπορεί να «σώσει» το θύμα. Με την πράξη του καλύπτει δικές του προσωπικές ανάγκες και ικανοποιεί το αίσθημα της προσωπικής του αξίας αφού έτσι έχει μάθει «να γεμίζει την μπαταρία της αυτοεκτίμησης του». Θεωρεί ότι παρεμβαίνοντας , ακόμα και όταν δεν του έχει ζητηθεί ,βοηθάει τους άλλους και τους συμβουλεύει σωστά.
Πολύ ενδιαφέρον είναι επίσης ότι όλοι αναγνωρίζουν τους διαφορετικούς από τον δικό τους ρόλους σε τέτοιο βαθμό που μερικές φορές βγαίνουν από τον κύριο-δικό τους και παίζουν έναν από αυτούς των συμπρωταγωνιστών τους. Ας παρακολουθήσουμε για παράδειγμα τον παρακάτω διάλογο μέσα σε μια οικογένεια:
-Μπαμπάς (θύτης): Γυναίκα πάλι άφησες τα πιάτα άπλυτα; Δεν έχω πιρούνι να φάω!
-Μαμά (θύμα): Βρε αγάπη μου, με συγχωρείς! Σήμερα είχα πολλές δουλειές να κάνω…
-Μπαμπάς (θύτης):Κάθε μέρα αυτό λες και δεν κάνεις τίποτε γι αυτό!
-Γιος (σωτήρας): Ρε μπαμπά χαλάρωσε λίγο! Ήρθε να με πάρει και από το γυμναστήριο και συναντήσαμε κίνηση..Τί να προλάβει να κάνει;Άσε που και εσύ δεν είσαι καλύτερος! Δύο εβδομάδες σου λέω τώρα να βρεις λίγο χρόνο να με βοηθήσεις με την εργασία μου και εσύ τίποτα!
-Μπαμπάς (θύμα): Το καταλαβαίνω γιε μου αλλά έχω πολύ δουλειά τώρα τελευταία δεν μπορώ να κάνω κάτι.
-Μαμά (σωτήρας): Μην ανησυχείς γιε μου! Θα βρει χρόνο ο μπαμπάς σου σύντομα…
Παρατηρούμε πόσο εύκολα αλλάζουν οι ρόλοι. Παρόλα αυτά κάποια μέλη της οικογένειας τον περισσότερο χρόνο λειτουργούν σε έναν από τους τρεις.
Μέσα σε αυτή την τριγωνική σχέση όλες αυτές οι πολύπλοκες διαδικασίες ίσως είναι απαραίτητο να ξεκαθαριστούν και οι ρόλοι να οριοθετηθούν μέσα από μία ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Για αρχή όμως, όταν αισθάνεστε αβοήθητοι και ότι οι άλλοι σας κακομεταχειρίζονται, μπορείτε να κάνετε μερικά πράγματα όπως:
- Αναλάβετε δράση. Μην αφήνετε τους άλλους να αποφασίζουν για σας. Ίσως είναι δύσκολο στην αρχή αλλά θα ξεκινήσετε από απλές στιγμές της καθημερινότητας για τις οποίες εσείς θα αποφασίσετε το πώς θα τις διαχειριστείτε.
- Όταν κάποιος προσφέρεται να σας συμβουλεύσει, σκεφτείτε και αξιολογήστε τι θα κρατήσετε από τις συμβουλές του. Σκεφτείτε με ποιο τρόπο εσείς θα βοηθήσετε τον εαυτό σας και με ποιον μπορεί κάποιος άλλος.
- Αναρωτηθείτε πώς μπορείτε να πάρετε αυτό που πραγματικά θέλετε από μια σχέση και ποιος είναι ο πιο υγιής τρόπος για να το καταφέρετε αυτό.
- Αναγνωρίστε τις δυνάμεις και τα ταλέντα σας και επικεντρωθείτε στην ανάπτυξή τους.
Από την άλλη μεριά, αν «πιάνετε» τον εαυτό σας να είναι επικριτικός και αυστηρός με τους άλλους και θέλετε να βγάλετε αυτό το βάρος από πάνω σας και να βοηθήσετε τους απέναντί σας, προσπαθήστε να βάλετε λειτουργικά όρια. Κάπως έτσι δηλαδή: «Θέλω πολύ να σε ακούσω αλλά θα σε ακούσω για 10 λεπτά» ή «Θέλω να σε ακούσω και θα σε ακούσω αλλά το πρόβλημα που αναφέρεις δεν είναι δικό μου. Θα μπορούσα να σε βοηθήσω να το σκεφτείς καλύτερα αλλά τη λύση θα την βρεις μόνος σου».
Τώρα, όσον αφορά στον ρόλο του σωτήρα και σε εκείνους που τον αναλαμβάνουν, είναι προτιμότερο να σταματήσετε να δίνετε συμβουλές και βοήθεια όταν δεν σας το ζητάει ο άλλος. Προτιμήστε να περάστε ξεκάθαρα το μήνυμα ότι νοιάζεστε για τον άνθρωπό σας και ξέρετε ότι είναι ικανός να τα καταφέρει. Μην κάνετε τίποτα παραπάνω από αυτό που μπορεί να κάνει ο άλλος μόνος του. Είναι σημαντικό να γνωρίζουν οι γύρω μας ότι είμαστε εκεί για αυτούς αλλά δεν παρεμβαίνουμε στις αποφάσεις τους γιατί διαφορετικά στερείται από αυτούς η καλλιέργεια ενός τρόπου σκέψης ικανού να τους οδηγήσει να μπορούν να επιλύουν τα προβλήματα και να ξεδιαλύνουν τις καταστάσεις μόνοι τους. Μία πολύ όμορφη παρομοίωση που καθρεφτίζει μια τέτοια κατάσταση είναι όταν το παιδάκι είναι μικρό και έχει αρχίσει να περπατάει και φτάνει η στιγμή που θα ανέβει μία σκάλα. Ο γονιός «σωτήρας» θα το πιάσει από το χέρι, θα το κρατήσει από τη μέση και θα ανέβουν μαζί τη σκάλα. Το παιδί όμως δεν έχει ζητήσει τη βοήθεια του. Η πιο κατάλληλη αντιμετώπιση με γνώμονα την ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού και πιο συγκεκριμένα της αυτοαποτελεσματικότητας του και της αυτοεκτίμησής του είναι να το αφήσει ελεύθερο να ανέβει την σκάλα μόνο του και να βρίσκετε ένα σκαλί πίσω του χωρίς να έχει επαφή με το παιδί έτσι ώστε όταν πέσει, να πέσει στην αγκαλιά του. Αλλά τίποτα παραπάνω!
Greek 
English